Hetzelfde anders

Cornelis Verhoeven heeft filosofie eens gedefinieerd als: hetzelfde anders leren zien.

Ik las deze woorden altijd als: de taak van de filosofie bestaat eruit de zelfde dingen anders - dat wil zeggen, in een nieuw licht, vanuit een ander perspectief - te leren zien.

Het schoot me zojuist te binnen dat Verhoevens definitie echter ook op een andere manier gelezen kan worden. Namelijk zo, dat het accent niet ligt op de dingen (die Verhoeven helemaal niet noemt overigens) maar op het woord hetzelfde. Filosofie behelst dan niet langer de dingen als zodanig, maar (het woord) hetzelfde, anders te leren zien.

Aan deze lezing van Verhoevens uitspraak beantwoordt Th. C. W. Oudemans' boek Echte filosofie (2007), dat primair een betekenisverschuiving in het woord hetzelfde poogt te bewerkstelligen. Deze mutatie valt Oudemans ten deel middels het woord replicatieve identiteit, dat hem werd toegespeeld vanuit de geschriften van Leibniz, Dawkins en Derrida. Deze auteurs waren getekend door een betekenisomslag in de klassieke opvatting van identiteit - ook al was hen daar zelf niets van bekend.


Dit maakt Oudemans niet enkel tot een filosoof in Verhoevens zin van het woord, maar tevens tot een goede lezer. Want dat is wat lezen is: het woord te vinden, dat de schrijver nooit zeggen kon. (J. H. Donner)

Het zijn is onuitputtelijk

"Het grondbeginsel van alle kennis is dat het gekende ding niet zomaar het gekende ding is, dat de dingen niet zijn wat zij zijn en aanvankelijk bleken te zijn, maar zelfs niet wat ze zullen blijken te zijn." (Cornelis Verhoeven, Inleiding tot de Verwondering, p. 27)

Vanuit de grot

Over Sein und Zeit:

"Heidegger beschrijft het leven en denken in de grot niet vanuit het standpunt van iemand die al buiten is geweest en alles precies weet en het 'eigenlijke' op zak heeft, maar vanuit het ongeneeslijke vermoeden dat er een 'buiten' en een 'verder' is; en hij analyseert in Sein und Zeit het instrumentarium waarop de mensen in de grot zijn aangewezen. Hun taal maakt daarvan een belangrijk onderdeel uit." (Cornelis Verhoeven)

De verwondering, de twijfel en de vraag

"Is het een twijfel, een verwondering of een vraag wanneer Heidegger als uitgangspunt van het metafysische denken de ‘vraag’ stelt: ‘Warum ist überhaupt Seiendes und nicht vielmehr nichts?’ (Heidegger 1953, Einführung in die Metaphysik, p. 2) Zeker komt deze vraag voort uit de verwondering. Maar drukt zij die verwondering ook rechtstreeks uit? Is de verwondering hier niet al tot een vraag verwerkt?

Vraag en twijfel zijn al bewerkingen van de stof die de verwondering biedt, omgebogen in de richting van redenering en antwoord, reeks en systeem. De vraag ‘waarom is er iets’ is in het ‘waarom’ al duidelijk gebogen in de richting van een categorie als causaliteit en drukt daarin al de verwachting van een bepaald soort antwoord uit: zij blijkt zelf al een spel met geconstitueerde grondbegrippen te zijn en daarom niet fundamenteel. De verwondering zoekt hier al te haastig een uitweg om principe te zijn.

We moeten zeggen dat verwondering en vraag niet hetzelfde zijn; de vraag gaat al in de richting van een uitweg, uit de verwondering; zij heeft al een stuk verwondering verwerkt.

Wijsbegeerte is vanouds een poging om tot wetenschap te komen en het is de vraag of dit niet haar erfzonde is, of zij zich niet radicaal moet beperken tot het uitspreken van de verwondering.

Er is een filosofie denkbaar die zich juist hierom bekommert, die alleen tot taak heeft zich overal op te rapen en bijeen te sprokkelen uit de extase van de verwondering en de verbijstering en al het andere over te laten aan de wetenschap." (Cornelis Verhoeven 1967, Inleiding tot de Verwondering, pp. 38-40)

φύσις

Een voorbeeld van puur intellectuele verwondering zou het volgende kunnen zijn. Iemand legt mij enkele wetten van de erfelijkheid uit en beschrijft hoe de erfelijke aanleg op het nageslacht wordt overgedragen. Nu is aanleg een moeilijk begrip. We zouden kunnen zeggen: wat in aanleg bestaat, bestaat niet of maar op beperkte wijze. Het bestaan van een aanleg is pas te constateren, wanneer die aanleg is verwezenlijkt en dus geen aanleg meer is.

"Natural selection favours some genes rather than others not because of the nature of the genes themselves, but because of their consequences-their phenotypic effects." (Dawkins 2006, The Selfish Gene, p. 235)

Die aanleg bestaat wel: erfelijke aanleg is een boodschap, een bericht, dat in een bepaalde code wordt overgeseind.

"It is these chromosomes that contain in some kind of code-script the entire pattern of the individual's future development and of its functioning in the mature state. Every complete set of chromosomes contains the full code. The term code-script is, of course, too narrow. The
chromosome structures are at the same time instrumental in bringing about the development they foreshadow. They are law-code and executive power - or, to use another simile, they
are architect's plan and builder's craft - in one." (Schrödinger 1944, What is Life?, pp. 21-22)

De wetenschap blijkt in staat te zijn die code te ontcijferen en daarmee een geheim van de natuur in haar macht te krijgen. Maar bij de overbrenging van het bericht kan een storing optreden, die in de informatie-leer ‘ruis’ wordt genoemd. De ruis beïnvloedt het bericht en daarmee de erfelijkheid op een bepaalde wijze, die nog niet te doorgronden schijnt te zijn.

"Deconstructionists will tell you that no two readers of a text will come up with the same reading, and something similar is undoubtedly true when we consider the relationship between a genome and the embryonic environment in which it has its informational effects." (Dennett 1995, Darwin's Dangerous Idea, p. 113)

En dat is al genoeg; dan gebeurt het met mij. Ik word helemaal duizelig en enthousiast van de perspectieven die zich hier openen. Er gaat iets leven dat nog nooit geleefd heeft, een hele provincie van mijn onverschilligheid komt in heftige beroering. Niet alleen verschijnt er plotseling een helder licht boven een vitale kwestie als de erfelijkheid nu blijkt te zijn. Maar er zijn nieuwe sleutelwoorden in mijn denken binnengeworpen: bericht, informatie, ruis. In mijn enthousiasme zie ik nu niet alleen de erfelijkheid in het licht van de informatie, maar alles zonder meer. Alles is informatie.

"Life is just bytes and bytes and bytes of digital information." (Dawkins 1995, River Out of Eden, p. 19)

-

"Tekst, beeld, spraak, communicatie, vriendschap, liefde en haat zij gedigitaliseerde databestanden. Wie daarbuiten zoekt naar iets onberekenbaars, iets geestelijks, iets emotioneels, iets cultureels, die zoekt vergeefs." (Oudemans 2007, Echte Filosofie, p. 16)

Alles wat is, is kenbaar inzoverre het is en mededeelbaar inzoverre het kenbaar is. Informatie is de structuur van het zijnde. Als alles anders is, ligt de boodschap van het hoe-zijn van dat anders-zijn al in de vorm van een te ontcijferen informatie in de dingen opgesloten. Niets is zo enthousiasmerend als de kenbaarheid van de dingen. Al mijn weten en denken wordt in een panische bedrijvigheid onder dit nieuwe gezichtspunt omgezet, omvergewoeld en hierop gericht. Alles verandert en neemt een nieuwe structuur aan; alles moet worden herzien. Maar alles is ook ruis, onvoorspelbaarheid, onkenbaarheid. Dingen zijn samengeklonterde stukjes ruis of, naar de oude theorie van Epicurus en zijn school, atomen die van de rechte lijn in de vrije val zijn afgeweken en tot ondoorzichtige massa's zijn geworden.
   Datzelfde kan gebeuren onder weer andere gezichtspunten, wanneer ik bereid ben mij telkens opnieuw te laten schokken. 

"When you light a candle, the flame flares up but quickly settles into a steady state, burning as long as there is wick an wax. Life is a similar phenomenon - a controlled burning, a pattern of energy flow. Looking at life as a material process, Schrödinger analyzed it both as energy and as information. On the one hand we have words such as chaos, disorder, and entropy. On the other hand we have terms like order, organization, information and complexity. Life is not just a genetic entity. Genes by themselves do nothing more than salt crystals. Life is an open, cycling system organized by the laws of thermodynamics." (Schneider & Sagan 2005, Into the Cool, pp. xi-24)

Elke dag brengt een nieuwe filosofie mee.

(Verhoeven 1967, Inleiding tot de Verwondering, pp. 92-93)*

* De citaten staan niet in de oorspronkelijke tekst. Ik heb ze toegevoegd.

On the Origin of Tepees

"Like Darwin, I ventured abroad, into the cultural wilderness of America, to search out first-hand evidence that ideas are subject to natural selection. As I crossed the prairies, I classified the changing moustaches of farmers, plotted the evolution of the cowboy hat, dated American barns, and charted a taxonomy of tepees. In doing so, I found the evidence I needed to suggest that ideas do evolve just like the finches and tortoises that Darwin discovered in the Galapagos.

What's more, I found that viewing our world through 'meme goggles' is like suddenly spotting that vase in the optical illusion with the two faces. Your focus shifts from the human beings to the things in between – the countless living ideas that skip through our seven billion brains, each one competing for space in our cerebrums and the chance to procreate through our tongue and wrist movements. The mêlée of a new form of life is revealed. It's quite a view!" (Jonnie Hughes)

Filosofie: hetzelfde anders leren zien. (Cornelis Verhoeven)

Dolend door illusies

“Het is niet bewezen, dat wie alle illusies wegneemt, een zuivere waarheid overhoudt; het kan ook zijn, dat hij niets overhoudt.” (Verhoeven 1966, Rondom de leegte, p. 164)