Een nieuwe ontologie

Daniel Dennett is een darwinist. Als geen ander weet hij dat hij zich niet tegenover de natuur, die hij in zijn boeken poogt te beschrijven, bevindt maar er zelf integraal een onderdeel van is. Dit blijkt onder meer uit zijn omarming van de memen theorie, die het licht zag in Richard Dawkins' The Selfish Gene (1976):

"Our selves have been created out of the interplay of memes exploiting and redirecting the machinery Mother Nature has given us. [...] The 'indepdentent' mind struggling to protect itself from alien and dangerous memes is a myth." (Dennett 1995, Darwin's Dangerous Idea, pp. 365-366)

 Terrence Deacon deelt deze opvatting:

 "We are not just a species that uses symbols. The symbolic universe has ensnared us in an inescapable web. [...] we have become the means by which it unceremoniously propagates itself throughout the world." (Deacon 1997, The Symbolic Species, p. 436)

Hieruit blijkt:

"Woorden zijn niet maar zo gebruiksvoorwerpen. Ze openen hele werelden en sluiten die af. Ze geven en ontnemen mensen hun identiteit." (Oudemans 2012, In Natura, p. 39)

De moeilijkheid waar iedere darwinist zodoende mee te kampen heeft is dat hij niet in staat is de natuur ondubbelzinnig, als een buitenstaander, adequaat te beschrijven. Doordat hij zelf aan de natuur overgeleverd is, spreekt de natuur door hem heen op het moment dat zijn pen het papier raakt.

De te begane weg voor een rechtlijnige darwinist kan dan ook niet langer de traditionele propositionele manier van spreken zijn. De ware uitdaging voor de darwinist is er daarentegen in gelegen, de taal, in zijn geschriften, zodanig te laten muteren dat er nieuwe - voorheen toegedekte - betekenishorizonten ontsloten worden. Iemand die dit probeert te doen is Terrence Deacon, in zijn nieuwste boek Incomplete Nature (2012). Hij introduceert daarin nieuwe begrippen als absential, entention, contragrade, orthograde en teleodynamic om een tot nog toe verhulde denkweg te doen ontsluiten.

Eerder al (Deacon converting Dennett) verwees ik naar Dennetts lovende recensie van dit boek. Via twitter liet hij zelfs weten:

 Tussen alle prijzende woorden door merkt Dennett echter één puntje van kritiek op:

"One of the weaknesses of Deacon’s book flows from his decision to coin a host of new terms— absential, entention, contragrade, orthograde, and teleodynamic— piled on top of the usual jargon— emergence, attractor— in which to couch his arguments. This burdens readers with the extra task of rehearsing these not obviously obligatory novelties." (Dennett 2013, Aching Voids and Making Voids, p. 323)

Deacons poging een nieuwe ontologie te lanceren wordt door Dennett dus niet geapprecieerd. Het zou de lezer maar verwarren met lastige begrippen. Volgens mij slaat Dennett hiermee de plank echter volledig mis. Zolang men namelijk blijft hangen in een vertrouwde semantiek verwerft men geen substantieel nieuwe inzichten. Pas wanneer het daarentegen lukt de versteende talige kaders te doen schuiven kan het tij daadwerkelijk keren. En dan wordt het pas echt leuk.

Deacons nieuwe begrippen zijn daarom geen zwaktebod maar juist zijn grootste verdienste:

"De stilste woorden zijn het, welke de storm brengen. Gedachten, die op duivenvoeten komen, richten de wereld." (Nietzsche 1993, Aldus sprak Zarathoestra, p. 123)

The whole is less than the sum of its parts

"Almost every text written about the way that complex systems like organisms come to exhibit end-directed organization has echoed the refrain that there must be something more that is involved than merely the basic physics and chemistry. In contrast, and not simply to be enigmatic, I will try to explain instead how the whole is less than the sum of its parts.

My counterintuitive hypothesis is that whenever we recognize that a system exhibits ententional properties, it is not because of something added to the physical processes involved, but rather quite literally because it depends on the physical fact of something specifically missing from that object or process." (Deacon 2012, Incomplete Nature, p. 43)

Incomplete nature

"Natural selection could not have produced the conditions that made natural selection possible." (Deacon 2012, Incomplete Nature, p. 136)

Deacon converting Dennett

Dennett on Deacon's Incomplete Nature (2012):

"I myself have been trying in recent years to say quite a few of the things Deacon says more clearly here. So close and yet so far! I tried; he succeeded, a verdict I would apply to the other contenders in equal measure. Alicia Juarrero (1999) and Evan Thompson (2007) have both written excellent books on neighboring and overlapping topics, but neither of them managed to win me over to the Romantic side (see, e.g., Dennett 2011), whereas Deacon, with his more ambitious exercise of reconstruction, has me re-examining my fundamental working assumptions. I encourage others who see versions of their own pet ideas emerging more clearly and systematically in Deacon’s account to join me in applauding." (Dennett 2013, Aching Voids and Making Voids, p. 324)